Rzecz o genezie Rusi Kijowskiej

Państwo ruskie powstało na przełomie wieku IX i X. Na jego historię składają się przede wszystkim dzieje migracji i adaptacji ludzi pochodzących z Północy do ówczesnych warunków Europy Wschodniej.
Szczególne znaczenie ma fakt, iż poza książętami ruskimi dynastii Rurykowiczów, którzy to mieli decydujący wpływ na fundament pod księstwo Kijowskie, przybywali także skandynawscy koloniści osiedlający się w różnych rejonach Europy Wschodniej.
Wkładu kultury skandynawskiej na narodziny i kształt Rusi nie można kwestionować z kilku powodów. Przede wszystkim etymologia nazwy „Ruś” pochodzi od szwedzkiego Rhos. Nawet obecnie spotykamy się w Skandynawii z nazwami takimi jak Roseland, Rosentrop czy Roselamd.
Wspomnieni powyżej Rurykowie(założyciele księstwa) byli Waregami- szwedzkimi wikingami.
W V w. n. e to w Kijowie istniało centrum handlowe między Skandynawią, a Konstantynopolem. Według materiałów archeologicznych największa populacja Skandynawów zamieszkiwała właśnie te okolice, a także rejony Ładogi, Górnego Podnieprza oraz Górnej Wołgi.
Kwestia handlowa miała znaczenie kluczowe. Wikińscy wodzowie zdawali sobie sprawę z możliwości rysujących się na wschodzie, stąd miały początek ich ekspedycje.
Przynależność etniczna Rusów ma charakter złożony. Według źródeł Jana Diakona część Rusów, a przede wszystkim ich przywódcy byli przynależności skandynawskiej.
Pierwszą wzmianką o Rhosach jest przybycie na dwór cesarza Ludwika Pobożnego w Ingelheim.
Umownie wschodnią Słowiańszczyznę można podzielić na równoważne wpływy ludów germańskich- Rhosów i Waregów oraz słowiańskich Rusinów.
Kultura Skandynawów była wyrazista i posiadała swoje specyficzne cechy. Z biegiem czasu w miarę integracji i przenikania się kultur ich oryginalność stopniowo zanikała.
Wiek X ukazał jednakże ogromny wpływ materialnej kultury nordyckiej we wschodnich rejonach Europy.
Znajdowało się tam nieporównywalnie więcej przedmiotów niżeli na ziemiach zachodnich. Miało to związek ze znacznym wzrostem liczby ludności germańskiej na wschodzie w wieku IX i X.
Germanie wyróżniali się wyodrębnionym poczuciem przynależności ze Skandynawią, co wzmacniało ich tożsamość.
Za cel wypraw wojennych i kupieckich obrali Bizancjum oraz dolny brzeg Dniepru. Kijów natomiast stanowi ł region głównej dominacji, gdzie narzucali swą władzę społecznościom słowiańskim.
Ekspansja Rusów obejmowała zatem szczególnie region Morza Czarnego. Wkrótce potem zdecydowali się zaatakować także Konstantynopol- stolicę potężnego cesarstwa. Świadczy to o ich waleczności i odwadze.
Kolejnym szczególnie interesujących Rusów regionem były okolice Morza Kaspijskiego. Ze źródeł pisanych wynika, że żadne przedsięwzięcie w tamtym regionie nie zakończyło się powodzeniem.
Skąd zatem ich popularność?
Prawdopodobnie wynika ona ze świadomości o dobrobycie państw islamskich związanych ze sprawnie funkcjonującą gospodarką. Semici wybijali srebrne monety, które były przedmiotem handlu wymiennego. Ich obecność odnotowano od Europy Wschodniej, terenów nadbałtyckich po Bułgarię nadwołżańską i Skandynawię.
Lata 70. X w cechowało osłabienie kontaktów między Skandynawią, a Europą Wschodnią. Trudno o jednoznaczną przyczynę tego stanu rzeczy. Jedną z nich może być fakt stopniowych przemian Normanów przystosowujących się do realiów Wschodu i stałego osadnictwa.
Skandynawskie pochodzenie Rusów było powszechnie akceptowane. W źródłach pisanych są oni przedstawiani zwykle jako kupcy i wojownicy wykorzystujący słowiańskich rolników. Rabowali pracę ich rąk, brali w niewolę częstokroć sprzedawali Bułgarom i Chazarom. Według jednego z perskich geografów ludność z Północy cechuje ‘porywczy i krnąbrny charakter, arogancki wygląd, wojowniczość i kłótliwość’.
Charakterystyczna jest struktura hierarchii i władzy . Według relacji Ibn Fadlan uzyskanych w czasie pobytu w Bułgarze król to osoba kultowa, rządząca jednak za pośrednictwem wyznaczonego przez siebie reprezentanta, który przewodzi jednocześnie siłom zbrojnym. Królowi służyło 400 zaprzysiężonych wojowników, gotowych w każdej chwili poświęcić za niego życie.
Istnieją poważnie przesłanki do twierdzenia, że system Rusów wzorowany był na chazarskim. Główny wpływ ma na to tytuł chacanusa jako władcy Rhosów. Mógł on jednak sprawować władzę jedynie nad ludźmi uznającymi jego zwierzchnictwo. Chaganat jako pewna specyficzna struktura organizacyjna nie była w stanie sprawować pieczy nad wszystkimi Skandynawami osiedlającymi Europę Wschodnią.
Zachowanie nordyckiej tożsamości możliwe było dzięki kontaktom ze Skandynawią, a także pewnym stylom życia takim jak wyprawy wojskowe.
Wytwory kultury nordyckiej na wschodzie to zwykle metalowe ozdoby kobiece, a także męskie oraz bronie. Większość z nich nie odbiega znacząco wyglądem i funkcjonalnością od tych północnych. Dostrzegalne są jednak wpływy odmiennej od germańskiej kultur, zwłaszcza słowiańskiej.
Było to efektem postępującej asymilacji Skandynawów. Trzeba jednak podkreślić, że w kulturze materialnej zdecydowanie dominował duch nordycki. Przeważającą część odnalezionych tworów stanowiła kobieca biżuteria. Świadczy to o wysokiej pozycji kobiet oraz ich dużej liczebności.
Może być także nośnikiem informacji w wymiarze religijno- społecznym.
Jako, że to Kijów stanowił centrum Rusi, a tym samym ośrodek kultury skandynawskiej warto przybliżyć jego tematykę. Nazwa Kijów była stosowana wymiennie z wyrazem Sambatas.
Jej pochodzenie budzi kontrowersje. Część badaczy przekonana jest, że ma ono korzenie nordyckie i miałoby wywodzi ć się od ‘Sambatat’-przystań dla łodzi bądź ‘Sandbakka-as’- piaszczyste wzgórza. Istnieją również hipotezy jakoby mogło mieć swój początek od chazarskich Żydów, tradycji szabatu, bądź mitycznej rzeki Sambation.
Wnikliwej analizie poddano kijowskie pochówki. Poza nielicznymi zapinkami i pierścieniowatymi szpilami nie odnaleziono tam znaczącej ilości nordyckich ozdób. Odkryte szpile wytworzono w Danii i Norwegii. Wyroby jubilerskie, szczególnie te ze Szwecji wykonane były z dużą precyzją i wprawą.
Kijowscy jubilerzy również zajmowali się wytwórstwem ozdób przybliżonych do tych skandynawskich.
Rusowie wyrabiali biżuterię podobną do duńskiej z połowy X w. Te duńskie cechował często występujący symbol krzyża, kijowskie posiadały zaś półkuliste wypukłości.
Zajmującym znaleziskiem był materiał kijowskiego klasztoru, gdzie odkryto oryginalne zawieszki w kształcie krzyży pochodzące z przełomu XII i XIIIw. Stanowiło to bardzo istotny zbiór całej duńskiej kolekcji .
Godną podkreślenia jest nordycka technika ozdób filigranem. Pomimo, iż tego sposobu zdobnictwa nie stosowano w Kijowie kwitło wytwórstwo równie prestiżowych złotych naramienników.
Są one symbolem hierarchii, wysokiej pozycji społecznej oraz nawiązaniem do obrządków religijnych. Pierścieniami ze względu na kształt kręgu nazywano zarówno te noszone na dłoni jak i naramienniki oraz naszyjniki. Przydzielane były one przez skandynawskich wodzów osobom godnym tego zaszczytu.
Pierścienie miały znaczenie sakralne. Wierzono w ich powiązania ze światem bogów. Istniały więc zwyczaje składania ich w ofierze poprzez ofiarowanie żywiołom natury- zakopanie w ziemi, bądź wrzucanie do jezior i rzek. Zbiór kijowskich naramienników oraz duńskiego skarbu na tym obszarze daje świadectwo, że wpływ kultury germańskiej można uznać za istotny.
Wyprawy wojenne stanowiły istotny element życia Rusów. Gdy książę decydował się na ekspedycję zabierał ze sobą drużynę. Było to zrzeszenie mężczyzn, posiadające często ustalone struktury organizacyjne. Ich cel stanowiło służenie przywódcy, dozgonna lojalność i gotowość działań militarnych.
Pojęcie drużyny ma znaczenie dosyć rozległe. Nie ograniczało się jedynie do sprawowania usług książętom, ale także innym osobom o wyższym statucie społecznym bądź organizacjom.
Jako swoistą klasyfikację można uznać podział drużyn ze względu na kategorie starszą i młodszą. Podczas gdy starsza skupiała elity, młodsza rekrutowała się z osób o niższym prestiżu społecznym. Mężczyźni wchodzący w skład tej drugiej nie posiadali rodziny, zamieszkiwali na obszarze swego władcy i byli jednocześnie przez niego utrzymywani. Ich nazwę ‘grid’ zaczerpnięto z języka nordyckiego. Słowo to oznaczało osobę wolnego stanu, zamieszkującą u kogoś innego. O liczebności drużyn wiadomo niewiele, mogły liczyć nawet do kilkuset wojów. Sprawowały one głównie funkcje militarne. Członków drużyn, a zwłaszcza ich dowódców grzebano wraz z bronią. Takie pochówki znaleziono na cmentarzyskach w Kijowie, Gniezdowie, Timieriewie i Szestownicy.
Obecność Skandynawów na obszarze Europy Wschodniej została dość obszernie udokumentowana. Wiek XIX to czas odkryć archeologicznych i wzrost zainteresowania tematyką okresu wikińskiego. Rezultaty badań jednoznacznie stwierdzają istnienie społeczności skandynawskich o rozwiniętej kulturze materialnej i swej tożsamości .Osadnictwo ludów Północy na terenach wschodnich wynikało przede wszystkim z ich prężnej działalności kupieckiej. Wiadomość o rozwoju regionu północnego Kaukazu zachęciła Nordów do zasiedlania tego rejonu Kontynentu, a z czasem asymilacji ze Słowianami. Poza kupcami przybywali także wojownicy dołączający do organizacji Rhosów, którym przewodził chacanus. Wskazuje to na bliskie kontakty z Chazarami stanowiącymi dominację w obszarze Wołgi i Donu.
Główne osady Rusów to Riurikowo Gordiszcze i obszar rzeki Wołchow. Kolejnym znaczącym regionem, poza Kijowem było Gniezdowo. Normanowie żyli tam, utrzymując swoją tożsamość, style zachowań i normy obowiązujące w Skandynawii. Mieszkające w tych okolicach elity pochodziły ze środkowej Szwecji. Wszystko wskazuje na to, że Gniezdowo posiadało swego własnego władcę i nie podlegało bezpośrednio zwierzchnictwu kniaziów kijowskich. Ufortyfikowane siedziby władzy odkryto także w innych osadach Nordów.
Najbardziej wpływowym centrum kultury był Kijów. Bizantyjskie źródła dowodzą, iż istniał tam odrębny rejon zwany Rhossią. Obejmował środkowy Dniepr i rzekę Wołchow. Rhosowie podporządkowali sobie plemiona słowiańskie zmuszając ich do płacenia haraczy odnosząc tym samym sukces handlowy na szlaku Kijów –Konstantynopol. Grecy dość wcześnie zdali sobie sprawę z potęgi i potencjału drzemiącego w ludziach Północy. Istotne znaczenie ma wyprawa z 860 r, gdzie pomimo klęski Rusowie stworzyli wrażenie niebezpiecznych, zdeterminowanych wojowników, co zmusiło Bizancjum do nawiązania stosunków dyplomatycznych.
Tendencje ekspansywne Skandynawów widoczne w wieku IX i początku X osłabły już w latach 40 gdy książęcy Rusowie zaczęli przybierać słowiańskie imiona. Wpływy nordyckie w kształtowaniu Rusi dostrzegalne są jednakże na wszystkich płaszczyznach życia i stanowią fundament pod jego budowę.