Reakcja pogańska jest to współczesny termin opisujący wydarzenia które miały miejsce głównie w Wielkopolsce w 1038 roku. Geneza powstania ludowego nie do końca są jasne. Przyczyna powstania która się nasuwa jako pierwsza to bunt ludności ziem polskich okresu wczesnofeudalnego, skierowany przeciwko wzrostowi powinności prawa książęcego oraz przeciwko odgórnemu wprowadzeniu chrześcijaństwa. Punktem kulminacyjnym tych zaburzeń było powstanie ludowe które wybuchło w 1038 roku, w Wielkopolsce, doprowadzając do anarchii wewnętrznej. Za najważniejsze uznaje zmiany, do których zmuszano ludność w związku z chrystianizacją: przyjęcie nowych norm obyczajowych i zasad religijnych, w tym cotygodniowego uczestnictwa we mszy świętej. Na pierwszym miejscu często się eksponuje obciążenia finansowe — dziesięcinę oraz świętopietrze. W źródłach często określa się powstanie jako bunt uciemiężonych przeciw uciskowi ekonomicznemu oraz religijnemu:

Jeszcze naówczas pierwiastek pogański przeważał w Polsce niezawodnie; – lud bowiem, który najpóźniej ze wszystkich plemion słowiańskich chrzest przyjął, musiał namiętnie być przywiązany do wiary przodków – musiał kochać starych bogów swoich – musiał tęsknić za nimi; toteż po półwiecznej tęsknocie wrócił na ich łono. Tak zwane bunty po śmierci Mieczysława II (Mieszka II), niczym innym są, jak z jednej strony ostateczną reakcją pogaństwa naprzeciw chrystianizmowi, a z drugiej, słowiańskiej wolności naprzeciw feudalizmowi germańskiemu.
Autor: Ryszard Berwiński, Bogunka na Gople (1840), w: Utwory wybrane, wyd. Universitas, Kraków 2003.

Był bunt w ziemi lackiej: ludzie powstawszy pozabijali biskupów i popów, i bojarów swoich, i był u nich bunt. 
Źródło: Powieść minionych lat (1030)

Albowiem niewolnicy powstali na panów, wyzwoleńcy przeciw szlachetnie urodzonym, sami się do rządów wynoszą… Nadto jeszcze, porzucając wiarę katolicką – czego nie możemy wypowiedzieć bez płaczu i lamentu – podnieśli bunt przeciw biskupom i kapłanom Bożym i niektórych z nich, jakoby w zaszczytniejszy sposób, mieczem zgładzili, a innych, jakoby rzekomo godnych lichszej śmierci, ukamienowali.
Autor: Gall Anonim, Kronika polska, przeł. R. Grodecki

Jeszcze naówczas pierwiastek pogański przeważał w Polsce niezawodnie; – lud bowiem, który najpóźniej ze wszystkich plemion słowiańskich chrzest przyjął, musiał namiętnie być przywiązany do wiary przodków – musiał kochać starych bogów swoich – musiał tęsknić za nimi; toteż po półwiecznej tęsknocie wrócił na ich łono. Tak zwane bunty po śmierci Mieczysława II (Mieszka II), niczym innym są, jak z jednej strony ostateczną reakcją pogaństwa naprzeciw chrystianizmowi, a z drugiej, słowiańskiej wolności naprzeciw feudalizmowi germańskiemu. 
Autor: Ryszard Berwiński, Bogunka na Gople (1840), w: Utwory wybrane, wyd. Universitas, Kraków 2003.

Jednak część z tych przyczyn budzi pewne wątpliwości. W literaturze istnieją trzy główne hipotezy na temat genezy powstania pogańskiego. Pierwsza, którą sformułował Zbigniew Wojciechowski zakłada, że rozruchy wywołali jeńcy wojenni przesiedleni z Połabia i osadzeni w Polsce. Oni w momencie kiedy państwo było słabe mieli przypomnieć wiarę ojców. Teoria ta nie jest zbyt popularna, ze względu na zbyt dosłowne rozumienie kroniki Galla Anonima. Znacznie szerzej rozpowszechnione są dwie zbliżone do siebie hipotezy: W. Dziewulskiego i R. Grodeckiego. Według pierwszej powstanie wywołała antykościelna postawa ludu, sprzeciwiającego się chrystianizacji, likwidacji kultu plemiennego i nowym obyczajom . Grodecki tymczasem główny nacisk położył na bunt przeciwko władzy państwowej, wymagającej coraz większych danin . Mordy na biskupach i niszczenie kościołów miały być raczej skutkiem ubocznym, działaniem przeciwko księżom jako przedstawicielom władzy. Z różnych względów koncepcja Grodeckiego wydaje się najbliższa prawdy. Po pierwsze ze względu na to że chrześcijaństwo było religią raczej władzy niż ludu i przymus wyznawania przybyłej religii odczuwali ludzie którzy byli bliżej władzy. Struktura kościelna była dosyć nikła i skupiała przy większych ośrodkach. Ludność pozostała wierna swoim bogom, a kościołów było mało. Poza tym przemawiają za nią fakty historyczne — epizody takie jak ucieczka Mieszka II, wygnanie Kazimierza Odnowiciela czy powstanie państwa Miecława wskazują raczej na zaburzenia polityczne, niż tylko religijne. Oczywiście sprzeciw przeciwko nowej religii która zwalczała starą w sposób bezpardonowy na pewno miał znaczenie. Możliwe ze był to czynnik nie tyle zapalny co spajający buntujących się ludzi.
Mariusz Agnosiewicz z Racjonalisty wskazuje inna przyczynę, która jest traktowana jako niegodna uwagi: wpływ sojuszu zawartego przez Miszka II z Wieletami . Sojusz ten miał zbudować podstawy do walki przeciw chrześcijaństwu. Jednak nie ma dowodów na taki przebieg spraw. Kontakty wojsk polskich z Wieleckimi były krótkie. Sojusz okazał się być oszustwem, ponieważ Wieleci sprzymierzyli się z królem niemieckim Henrykiem II przeciw Polsce. wcale nie zaczął skłaniać się ku pogaństwu. Przeciwnie, po śmierci ogłoszony został świętym. W literaturze o wpływie Wieletów na powstanie wspomina się rzadko, głównie w związku z pewnymi znaleziskami archeologicznymi we Wrocławiu. 

Moim zdaniem powstanie pogańskie było oddolną reakcja będącą efektem splotu okoliczności. Nowa wiara która została narzucona siłą. Nowe obciążenia ekonomiczne. Zmiany w układzie sił państwa i chęć przywrócenia plemiennego porządku. Oczywiście osłabienie państwa pozwoliło na wybuch takiego powstania. Ludność wróciła do swoich prawdziwych wierzeń i zaczęła walczyć o swoją wolność i wiarę ojców. Niestety w obecnym układzie sił był to zryw skazany na niepowodzenie, chociaż bardzo groźny w oczach ówczesnej chrześcijańskiej europy. Odbił się echem nawet w Rzymie czego dowodem może być list papieża do biskupów polskich. Poniżej fragment listu kończący powyższą pracę:

Corocznie płacić będą Polacy kurii papieskiej zwyczajny pieniądz od każdej głowy, wyłączając głowy szlacheckie, nie będą zapuszczać włosów na głowie i brodzie, zwyczajem barbarzyńskim, ale będą je starannie postrzygać. Wielkiego Postu przestrzegać o trzy tygodnie dłużej niż w innych krajach (…), wiecznie też będą obowiązani, aby w Bogu i w Wierze Chrześcijańskiej wdzięczniejszymi i gorliwszymi byli.